TSUE rozstrzyga kwestie w sprawach frankowych

Dopuszczalność stwierdzenia nieważności umowy kredytowej w świetle orzecznictwa TSUE

Sąd Najwyższy (dalej: SN) w sprawie o sygn. CZP 11/21 ma podjąć uchwałę, która będzie stanowić odpowiedź na 6 pytań zadanych przez Pierwszą Prezes SN (treść pytań w linku na końcu artykułu) i w zamierzeniu ma na celu ujednolicenie orzecznictwa w sprawach dotyczących tzw. „kredytów frankowych”, przy czym termin podjęcia uchwały nie jest znany.

Zagadnienia prawne, które mają być rozstrzygnięte przez SN, dotyczą głównie przepisów krajowych, których celem jest wdrożenie Dyrektywy 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich (Dz. Urz.UE.L. nr 95, str. 29, dalej: Dyrektywa). Tym niemniej w aktualnym orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej (dalej: Trybunał) można znaleźć odpowiedzi, na niektóre z pytań Pierwszej Prezes SN.

Informacja o ryzyku kursowym

W pierwszej kolejności warto przywołać poglądy Trybunału zawarte w wyroku z dnia 3 marca 2020 r. w sprawie Marc Gómez del Moral Guasch przeciwko Bankia SA o sygn. C-125/18.   Trybunał po raz kolejny przypomina, że konsument jest słabszą stroną obrotu gospodarczego, w wyniku czego treść warunków umownych jest zazwyczaj jednostronnie ustalana przez przedsiębiorców. Z uwagi na powyższe istotne jest by postanowienia umowne czyniły zadość standardom wynikającym z Dyrektywy takim jak wymóg dobrej wiary, równowagi czy też przejrzystości.

Wymóg przejrzystości, o którym mowa w art. 4 ust. 2 oraz w art. 5 Dyrektywy oznacza, że postanowienie umowne ma być poprawne nie tylko językowo i gramatycznie, ale również ma umożliwić konsumentowi ustalenie skutków ekonomicznych jakie niesie za sobą określony warunek umowny.

I tak w wyroku Trybunału z dnia 20 września 2017 r. o sygn. C-186/16 wskazano, że postanowienie umowne ma informować konsumenta nie tylko o możliwości wzrostu lub spadku wartości waluty obcej, w której kredyt został zaciągnięty, ale również jakie są tego konsekwencje dla jego sytuacji finansowej. Konsument musi uzyskać jasną informację, że podpisując umowę kredytu w obcej walucie, ponosi ryzyko kursowe, które z ekonomicznego punktu widzenia może okazać się dla niego trudne do udźwignięcia w przypadku zmiany wartości waluty, w której otrzymuje wynagrodzenie. Bank, musi przedstawić ewentualne wahania kursów i ryzyko wiążące się z zaciągnięciem kredytu w walucie obcej, zwłaszcza w przypadku, gdy konsument będący kredytobiorcą nie uzyskuje dochodów w tej walucie. Zdaniem Trybunału sądy powinny sprawdzać czy banki przedstawiły zainteresowanym konsumentom wszelkie istotne informacje dotyczące ryzyka kursowego.  Sam fakt zapoznania się z treścią umowy i jej podpisanie, nie jest równoznaczne z tym, że konsument w sposób świadomy zgodził się na ryzyko związane ze znaczną zmianą kursu waluty obcej.

Ta myśl została rozwinięta w wyroku w sprawie Marc Gómez del Moral Guasch przeciwko Bankia SA. Trybunał wskazał, że w ramach oceny przejrzystości warunku sąd powinien ustalić, czy bank dostarczył konsumentowi informacji na temat zmian w przeszłości wskaźnika, którym się posługuje w umowie kredytowej. Co prawa orzeczenie to dotyczy zmian stopu procentowej, ale w sposób oczywisty może mieć zastosowanie do zmian kursu waluty, do której kredyt jest indeksowany.

Brak należytej informacji o ryzyku kursowym oznacza co najmniej bezskuteczność postanowień umowy wprowadzających mechanizm indeksacji do waluty obcej.

Możliwość uzupełniania umowy. Nieważność

W samym roku 2020 Trybunał w sprawach m.in. Marc Gómez del Moral Guasch przeciwko Bankia SA oraz w sprawie Banka B. SA v. A.A.A. C-269/19 z dnia 25 listopada 2020 r., a także w wyroku w sprawie C-19 L.W. i R.W. przeciwko Bankowi BPH SA z dnia 29 kwietnia 2021 r.  poruszył tematy, które mają stanowić przedmiot rozstrzygnięcia przez SN. Trybunał wyraził m.in. stanowisko dotyczące możliwości zastąpienia niedozwolonego postanowienia umownego innym warunkiem umownym wynikającym z przepisów prawa krajowego lub zwyczajów, który w odmienny sposób określiłby kurs waluty obcej. W orzecznictwie Trybunału można znaleźć także odpowiedź na temat dalszego obowiązywania umowy w przypadku niemożności ustalenia wiążącego dla stron kursu waluty obcej.

Zdaniem Trybunału, Dyrektywa ma zniechęcać przedsiębiorców do stosowania niedozwolonych klauzul umownych. Orzeczenie sądu krajowego ma doprowadzić do tego, by nieuczciwe postanowienie umowne nie wiązało konsumenta. Sądy nie mogą uzupełniać umowy poprzez zmianę treści niedozwolonego postanowienia. Przyjęcie odmiennego poglądu skutkowałoby tym, że przedsiębiorcy dalej stosowaliby niedozwolone postanowienia umowne, gdyż gdyby nawet stwierdzono nieważność określonego postanowienia, to umowa mogłaby zostać uzupełniona w niezbędnym zakresie. Innymi słowy sądy zamiast chronić interesy konsumentów zabezpieczałyby interesy przedsiębiorców.

Trybunał wskazał, że sąd krajowy w drodze wyjątku może zastąpić niedozwolone postanowienie umowne przepisem prawa krajowego o charakterze dyspozytywnym, a nawet wezwać strony do renegocjacji spornego postanowienia. Jest to jednak możliwe tylko wówczas,  gdy stwierdzenie nieważności całej umowy, naraziłoby konsumenta na szczególnie niekorzystne konsekwencje. Zatem sąd podejmując decyzję o tym czy umowa ma dalej obowiązywać musi ustalić co jest korzystniejsze dla konsumenta, przy czym powinien on uwzględniać jego wolę. Nie można bowiem wykluczyć sytuacji, w których stwierdzenie nieważności umowy, jest dla konsumenta obiektywnie korzystniejsze. W takim przypadku sąd nie powinien działać wbrew jego woli.  Jednocześnie sąd powinien poinformować konsumenta o skutkach nieważności umowy.

Znaczenie aneksów do umowy podstawowej

W wyroku Trybunału z dnia 9 lipca 2020 r. w sprawie XZ przeciwko Ibercaja Banco SA o sygn. C-452/18 wskazano, że nieuczciwe postanowienie umowne należy, co do zasady, uznawać za nigdy nieistniejące a w rezultacie nie może ono wywoływać skutków prawnych względem konsumenta. Zarazem konsument może skutecznie zrezygnować z dochodzenia swoich praw, jeżeli ma on świadomość niewiążącego charakteru nieuczciwego postanowienia i mimo to w sposób świadomy i dobrowolny wyraża zgodę na dalsze obowiązywanie niedozwolonego postanowienia umownego. W takiej sytuacji możliwe jest uznanie, że konsument odstąpił od dochodzenia roszczeń powstałych w związku z stwierdzeniem nieuczciwego charakteru postanowienia umownego.

Trybunał zwrócił również uwagę, że postanowienia zawarte w porozumieniach, aneksach, które miały na celu zmianę nieuczciwego postanowienia umownego również mogą być uznane za niewynegocjowane indywidualnie i w stosownych przypadkach uznane za nieuczciwe.

Stanowisko to Trybunał rozwinął w wyroku z dnia 29 kwietnia 2021 r. w sprawie C-12/20. Konsument może wyrazić zgodę na zmianę nieuczciwego warunku i zrezygnować ze swoich roszczeń, jeżeli taka zgoda została udzielona w sposób wolny i świadomy, a kwestię tę powinien zbada sąd orzekający. Jeśli konsument nie był świadomy konsekwencji prawnych odstąpienia od nieuczciwego warunku, a w szczególności – gdy nie był świadomy tego, iż dany warunek jest nieuczciwy – takie postanowienie należy uznać za nieistniejące,

Oznacza to w praktyce, że w przypadku zawarcia aneksów do umów sądy orzekające muszą badać, czy konsumenci mieli świadomość lub zostali poinformowani przez banki o nieuczciwych warunkach i wyrazili świadomą zgodę na odstąpienie od swoich praw. W oparciu o powyższe orzeczenie należy uznać, że chybione są twierdzenia banków wskazujące, że podpisanie aneksu jest równoznaczne z wyrażeniem zgody na dalsze obowiązywanie nieuczciwego postanowienia umownego. Taki argument miałby rację bytu jedynie w przypadku, gdyby takie aneksy były indywidualnie negocjowane z konsumentem, jednakowoż w przeważającej części treść takich aneksów była konsumentom narzucana. Przyjmując, że aneksy nie były indywidualnie negocjowane sądy powinny sprawdzać czy konsument w chwili zawarcia aneksu był świadomy, że nie jest związany nieuczciwym postanowieniem umownym. Sąd powinien ustalić czy konsument wyraził wolę na zmianę postanowienia w sposób świadomy i dobrowolny. Co więcej, należy również sprawdzić czy niedozwolone postanowienie umowne nie zostało zastąpione innym, które w świetle Dyrektywy będzie uznane za nieważne.

Mając na względzie przedstawione wyżej uwagi należy stwierdzić, że Trybunał nie wyklucza możliwości występowania z żądaniem  stwierdzenia nieważności umowy kredytowej.

Odnośnie pozostałych zagadnień prawnych przedstawionych SN do rozstrzygnięcia należy stwierdzić, że mają one charakter następczy względem problematyki stwierdzenia nieważności umowy kredytowej, gdyż dotyczą roszczeń o zwrot wypłaconego kapitału i wynagrodzenia banku za korzystane z kapitału. Konsumenci, którzy domagają się tylko stwierdzenia nieważności umowy kredytowej nie muszą oczekiwać na uchwałę SN.

Link do treść zagadnień prawnych, które mają być rozstrzygnięte przez cały skład Izby Cywilnej SN

III CZP 11/21 – Sąd Najwyższy (sn.pl)

Marek Jarząbek, Agnieszka Lizer-Klatka